آنچه که بین سال‌های ۳۳۱ میلادی یعنی اعلام رسمی دین مسیحیت تا سال ۴۵۵ در جغرافیای ی امپراتوری روم شرقی ساخته و برپا شده باشد معماری بیزانسی گفته میشود.
پس از آنکه امپراتوری وسیع روم به روم شرقی و غربی تقسیم شد «کنستانتین» شهر باستانی بیزانس (مقر روم شرقی) را بازسازی کرد و
آن را «کنستانتینوپل» (قسطنطنیه) نام گذارد؛
که استانبول امروزی میباشد. این شهر بندری اهمیت تجاری خاصی داشت و
از تمدن چشم گیری برخوردار بود و با تمدن‌های روم، یونان، بابل، ایران و . در شرق و غرب در ارتباط بود و
ماحصل آن تاثیر بیزانسی از هنر و معماری مشرق زمین است.
هنر معماری در بیزانس تا قرن ۶ میلادی تحت تاثیر مسیحیت آغازین بود ولی با آغاز حکومت «ژوستی نیانوس» در قرن ۶ میلادی عظمتی شاهانه یافت او در هنر پروری همتای کنستانتین بود و
آثاری را که وی مورد حمایت و تشویق قرار داد، همه شکوه و عظمتی شاهانه داشتند تا جایی که دوران فرمانروایی او رابه حق نخستین عصر طلایی هنر امپراتوری روم شرقی نام گذاری کرده‌اند.
باید به این نکته اشاره نمودکه بهترین گنجینه یادگاری «نخستین عصر طلایی» اکنون در خاک ایتالیا که در شهر راونا کشف شده.
شهر «راونا» که در اصل پایگاه نیروی دریایی در ساحل دریای آدریاتیک بود از سال ۴۰۲ میلادی پایتخت روم غربی، و
پس از آن در پایان همان قرن مقر فرمانروایی ئتئدئریک پادشاه استرو گوتها شد،
که همه چیز را به سبک و سیاق هنری کنستانتیوپل می‌پسندید، و
به همین علت در زمان ژوستی نیانوس شهر رونا به صورت پایگاه عمده‌ای برای گسترش و نفوذ سلطه بیزانس بر ایتالیا تبدیل گردید.
در اوایل قرن ۶ میلادی کلیسای «سان ویتا له» با پلان ۸ ضلعی،
گنبدی روی آن و پنجره‌های وسیع روی بنا ساخته شد و
خصوصیات معماری بیزانسی را در روم غربی دارا بود. از زمان «ژوستی نین» کلیساهای گنبد دار با نقشهٔ مرکزی رواج یافت.
کلیساهای بیزانس تا پیش از دوره بیزانس پسین به ۳ گروه عمده تقسیم شده است:
پلان باسیلیکایی که شباهتی زیاد به باسیلیکای رومی دارد. باسیلیکا نوعاً تالاری طویل با سقف چوبی بودکه ورودی بنای آن در یکی از اضلاع بلند آن قرار می‌گرفت و در انتهای آن دو شاه‌نشین به صورت قرینه ساخته می‌شدند.
محور طولی که مدخل ورودی را به محراب کلیسا متصل می‌کند با یک یا دو ردیف دالان سر پوشیدهٔ فرعی فرا گرفته شده است و معمولاً قسمت فوقانی همین محور به اتاق‌ها و دهلیزهایی منتهی می‌گردد.
تفاوت اصلی این پلان با «باسیلیکا» وجود محور عرضی ثانوی است که عمود بر محور طولی میباشد.
پلان مرکزی از پلان‌های بارز و مشخص بیزانس میباشد که تاکید بر نقطه مرکزی دارد،
اگرچه منشاء آن را می‌توان در روم دید، لیک این سبک در این دوره به مرحله تکامل رسیده است.
محراب به عنوان قطب نما با تمام شکوه و زیبایی، روی به فضایی مرکزی دارد و مومنان را در مقابل خود می ایستاند از نمونه بارز این کلیساها:
کلیسای «سان ویتاله» در راونا، «سن گویگوری» و «سانتا سر جیوس» و «با» در استانبول.
بناهای مذهبی که می‌توان آنها را جزو این گروه قرار داد عموماً ویژگی‌های نخستین خود را از دست داده‌اند.
این طرح نشان بر وجود کارآیی دو محور اصلی عمود بر یکدیگر (یکی طولی و تعیین کننده و دیگری عرضی و فرعی) نیست،
این گروه ترکیبی از دو پلان محوری و مرکزی است.
از جمله کلیسای معروف با این سبک «ایا صوفیه» در شهر «استانبول» میباشد که در حقیقت یکی از شاهکارهای معماری بیزانس است.
کلیسای ایاصوفیه با سبک ترکیبی پلان محوری و مرکزی در زمان فرمانروایی ژوستی نین در
استانبول بین سال‌های ۵۳۷-۵۳۲ میلادی یعنی نیمه اول قرن ششم بنا گردید.
کلیسای اولیه در شورش سال ۵۳۲ که
نیمی از ساختمان‌های شهر قسطنطنیه نیز نابود گردید، ویران شد.
بلافاصله یوستینیانوس به معماران دستور داد که آن را با طرحی با شکوه‌تر دوباره بر پا سازند.
این کلیسا با سرعتی فوق‌العاده در عرض پنج سال ساخته شد.
نام دیگر آن «هاگیا صوفیا» یا «حکمت مقدس» میباشد.
معماران برجسته آن «آنتیموس ترالسی» و «اسیدروس میلو توسی» می‌باشند.
ابعاد آن ۹۱ × ۷۲ مترمربع و قطر گنبدش ۳۱ متر و ارتفاع آن از سطح زمین ۵۶ متر میباشد.
پس از پیروزی‌های عثمانی در نیمه قرن ۵ میلادی چهار مناره رفیع و پشت بند عظیم به آن اضافه شد و
آنرا تبدیل به مساجد گرداند که در قرن ۲۰میلادی تبدیل به موزه گردید.
دو طرف گنبد دارای دو نیم گنبداست که فضای مربعی زیرصحن را به حالت بیضی در آورده است.
گنبد روی چهارتاق قوس متصل به چهار جرز در ۴ گوشه مربع مرکزی متصل شده و
بار سقف را به زمین منتقل می‌کند و دیوارهای زیر تاقها حمال بار و وزن بنا نمی‌باشند.
چهل پنجره زیر گنبد، نوری فراوان و زیبا به داخل فضا بخشیده است.
از آنجا که مردم در دوران بیزانس توجهی چندان به کاخ‌ها نداشتند
بیشتر آثار معماری این دوره را کلیساها و بناهای مذهبی تشکیل داده‌اند.
درباره این سایت